त्या फुलांच्या गंधकोषी

 

नुकतेच फेसबुकवर कुणाच्या तरी भारतफेरीच्या पोस्टवर काही फुलांचे फोटो होते. ते पाहून चटकन  'शंकासुर' हे नाव, माझ्या मनातील खूप जुन्या, आतल्या कप्प्यातून आपसूक वर आले. आणि लहानपणी मी पुण्याला फर्ग्युसन रोडवर रहायचो तो 'हरिहर निवास' वाडा आणि सभोतालचा परिसर एकदम डोळ्यासमोर आला. विशेषतः तिथली फुले आणि फुलझाडे. 

इथे अमेरिकेत फुले, फुलझाडे लावणे हे landscaping, gardening अश्या सूत्रबद्ध प्रकारात मोडते. कदाचित भारतातही आता तसे असेल. पण मला लहानपणचे जे आठवते ते सारे ओबडधोबड कुणी इथे हे लावले, कुणी तिथे ते लावले असे होते. इकडच्या काही फुलांची नावे सोडली तर बरीचशी मला अनोळखीच भासतात. पण तिकडची नुसती ओझरती आठवण झाली आणि निदान दहा बारा नावे पटकन ओठांवर आली.

रोजच्या देवपुजेला, सणासुदीला आमच्या घरचे किंवा शेजारचे कुणीतरी आम्हां मुलांना 'जा फुले घेऊन या' असे सांगायचे. तेव्हढाच काय तो आमचा आणि त्या फुलांचा संबंध. नाहीतर आम्ही एकतर शाळा, अभ्यासात व्यस्त नाहीतर खेळात दंग. पण लहानपणीच्या गोष्टी आपण सहजी विसरत नाही असे म्हणतात म्हणून कदाचित ते सगळे आठवत असेल.

सर्वप्रथम आठवते ते म्हणजे आमच्या वाड्याच्या मागे होते ते प्राजक्ताचे झाड. यासारखे दुसरे झाड नाही. गर्द केशरी देठ आणि काही पांढऱ्या पाकळ्या असे साधे, छोटे फुल. पण त्याचे सौंदर्य संख्येत असते. सकाळी झाडाखाली पडलेला/ पडत असलेला फुलांचा सडा पाहणे म्हणजे एक नेत्रसुखद अनुभव असतो. एकदा वेचली की ती फुले खूप वेळ ताजी रहात नाहीत, कोमेजतात. इथे देट्रॉइटला आमच्या समोरच्या अंगणात एक चेरीचे झाड आहे. ते spring मध्ये काहीसे प्राजक्तासारखे पुरत्या पांढऱ्याश्या फुलांनी डवरते तेवढ्यावर समाधान. फार पूर्वी मी एक चारोळी लिहिली होती "स्वर्गलोकीचा प्राजक्त, पृथ्वीवर उभा असतो, आसवांची फुले करून, ढाळीत सदा असतो". गंमत म्हणजे विकिपीडिया वर पाहिले तर याला tree of sorrow, tree of sadness असेही म्हणतात हे मला आता समजले.

प्राजक्ताच्या झाडाशेजारी एक पांढऱ्या कण्हेरीचे झाड होते. तितके उंच नाही तरीही आठ दहा फूट तरी उंच असावे. शंकराला पांढरे फुल लागते म्हणून याची मागणी असे. जरा अलीकडे वाड्याच्या भिंतीला लागून अशी गुलबक्षीची लांबलचक रांग होती. लाल, गुलाबी, पिवळी, पांढरी अश्या निरनिराळ्या रंगातील ही फुले दुपारी उशिरा वा संध्याकाळी उमलतात म्हणून याला four o'clock flower असेही म्हणतात. आमच्या शेजारच्या वैद्यकाकू गणपतीत ही फुले वेणीसारखी माळून गणपतीसाठी हार करून देत.

माने आडनावाचे आमच्या वाड्यांचे मालक तिथेच मागे एका स्वतंत्र वाड्यात रहात. त्यांच्या बागेत गुलाब, जास्वंद, लीली, मोगरा, बोगनवेल अशी बरीच फुलझाडे होती. तिथे मात्र आम्ही फारसे फिरकायचो नाही. एकदम मागच्या बाजूला धुणी भांडी यासाठी एक सार्वजनिक हौद आणि दोन तीन नळ होते. त्याच्या सभोती कोरांटीची झाडे होते. जांभळ्या व पांढऱ्या रंगाची कोरांटी आणि त्यालागत एक अबोलीचे झाड. कोरांटीला काटे असतात असे अंधुक आठवते. 

याच्या पलीकडे एक छोटीशी अरुंद गल्ली होती आणि मागे गोखले बंगला (या निंबाची आळी नावाच्या गल्लीवर मागे मी एक रोचक लेख लिहिला होता). मी वर नमूद केले ते शंकासुराचे झाड तिथेच कुंपणापाशी होते. केशरी पिवळ्या रंगाच्या फुलांचा झुपका, फुलाच्या मध्ये लांबसर तुरा असे हे फुल. तिथेच जवळपास एक बकुळीचा वृक्ष. प्राजक्ता सारखेच बकुळीचाही सडा पडतो. अगदी छोटीशी,  बारीक कमळासारख्या आकाराची, पिवळसर पांढऱ्या / मातकट रंगाची पण अतिशय सुगंधी अशी ही फुले. 

आमच्या वाड्याला लागूनच एक आणखी वाडा होता. त्याच्या मागील बाजूस कुणीतरी रातराणी लावली होती. नाजूक, बारीक फुलांच्या झुपक्याने फुलणारी रातराणी सुवासासाठी प्रसिध्द आहे. अगदी लांबूनही कुणी सहज ओळखू शकेल इतका हीचा दरवळ. पण भर जोमात फुलते तेव्हा जवळून तो सुवास काहीसा उग्र/ overpowering वाटतो. पलीकडे या दोन वाड्यांची हद्द संपे तिथे भिंत होती आणि त्या भिंतीला लागून हजारी मोगरा होता. मोठी गोलसर पाने आणि मोठाले पांढऱ्या, गुलाबीसर फुलांचे झुपके ही याची खासियत. याला मोगऱ्याइतका सुगंध असतो का ते आता आठवत नाही. तिथेच जवळ जरा झाडाझुडपाच्या गर्दीत एक चाफ्याचे झाड होते. पण चाफ्यापाशी साप असतात ही गोष्ट (खरी की खोटी देव जाणे) आम्हां मुलांमध्ये रुजली होती म्हणून आम्ही तिथे फिरकायचो नाही. खेळताना बॉल जरी चुकून तिथे गेला की बिचकत, लांब काठीने वगैरे काढणे व्हायचे.

सरतेशेवटी उल्लेख करायचा म्हणजे या वाड्याच्या पुढ्यात, फर्ग्युसन रस्त्याला लागून होते ते भले मोठे गुलमोहराचे झाड. भगव्या, केशरी रंगाने फुललेला गुलमोहोर आपल्या नावाला जागतो. गुलमोहोर नाव मी गुगल केले तर flamboyant tree, flame tree अशी आपसूक वर्णावी ही नावे या झाडाला आहेत. 

आता अर्थात यातले काहीच तिथे नाही. वाडे पाडले जाऊन नवीन इमारती आल्या, त्यासोबत झाडेही गेली. फर्ग्युसन रस्त्यावरची बरीच झाडे, विशेषतः एक दोन मोठाली वडाची झाडे रस्ता रुंदीकरता पाडली गेली तेव्हा पुणेकरांनी हळहळ व्यक्त केली होती. घर, अंगण यासोबत त्याच्या आजूबाजूचा परिसर, झाडा झुडपांशी सुद्धा आपले कळत नकळत बंध जुळतात. आणि मग असेच कधीतरी पद्मा गोळे आपल्या कवितेत लिहितात तसे आपणही विचारतो "का बरे आलास आज स्वप्नात"? मग तो चाफा असो, गुलमोहोर असो की प्राजक्त. अन् मग आपली आपणच समजूत काढतो की निदान आठवणींनी ओंजळ भरलिये ना.

सुरेश नायर 

 ८/१७/२४

Man's Best Friend

 Like Karen Blixen reminiscing in "Out of Africa" with the opening lines 'I had a house in Africa at the foot of Ngong hills', I want to say "I had a dog of my own, longtime back......" I don't have a dog now. Maybe someday. But I do have memories of a few I was close to.

Moti (Pearl) was a community dog. He belonged to no-one in particular yet he belonged to everyone in our Wada/ Chawl in Pune. I don't remember this but I have anecdotes of me, as a toddler, poking my fingers into Moti's eyes and him just shifting a bit away, but not once getting annoyed or agitated by it. His days during the week as to the go-to family for meals were sort of fixed. Daytime with some families, every night at Joshi's home for milk-poli except on Thursdays. That day of week was my father's day off and we had mutton for dinner so Moti was our guest of honor for the delicacies of leftover bones etc. Every once in a while, there would be news going around that the municipality 'bevarshi shwan pathak' van picked up Moti and someone from the building would go to get him liberated, claiming ownership. Why someone didn't adopt him officially I don't know. But the fact that he was freed and brought back every time, showed his worth to all of us. I don't remember distinctly what happened to him. The building was demolished years back, a modern business complex sitting in its place now on FC Road. Hopefully he died in peace before that, his soul resting in peace.

Jedi was mine. He came to our home, in my college years, just a few weeks old. A chubby, cuddly puppy, with shiny brown coat, that I fed milk to and coaxed to sleep on my lap. He was a mix of some sort, breeds and all that stuff not a common knowledge among us back home then. His coat, ears and body structure made it clear he had some pedigree rather than being just a mongrel. I had just watched Star Wars movies and chose Jedi as his name. But we referred to him as JD (as in the initials). 

He would recognize my bike from far away and was ready to give his highly enthusiastic welcome (jumping and licking all over my face ) whenever I came home from outside. Once in a while when he somehow got loose, he would roam around the neighborhood, exploring the "gali ki kudiyan" and getting in fights with his competitors. Coming home was a bit hilarious affair, tail under his butt, head down, his behavior was like an errant child saying sorry, while I scolded and washed the mud off him. The bonding of love and friendship lasted for a few years, then for some logistical reasons we had to give him away to someone. It was a mistake I regret to this day. 

Sunny was our friend's, Sapre's dog. I came to know him early on, while we used to have Natak practices at their home. Thanks to Jedi I am comfortable around dogs and like to pet them. Sunny loved the nuzzling/ neck rub, laying down on his back and poking with his paws, asking for more, if I stopped. My relationship with him was somewhat like a visiting grandparent or uncle, not being the primary caregiver but an occasional visitor who will pamper you. Rarely had I visited Sapre's without being greeted by Sunny, without the rub atleast once. While his end was a tragic loss to all of us, I was glad I got a chance to say a proper goodbye to him before he left for wherever angels reside. 

Just a day or two back I was at my friend Prashant's house and while petting JJ, I suddenly realized I was calling him Sunny. A disrespect to JJ but I am sure he understands the feelings. I just need to move on and build more such friendships with these loving, loyal beings.

PS- Apart from the recent International Dog Day, these memories might also been triggered by a wonderful novel I read recently "The Friend" by Sigrid Nunez.

Suresh Nair

Aug 30, 2020

किशोरी अमोणकर - सप्तसुरन के भेद सुनाये

किशोरी अमोणकर 

किशोरी अमोणकर 

किशोरी अमोणकर 

                     

जानेवारी '९४. नव्यानेच कामाला लागलो होतो. त्यामुळे महिन्याचा पगार झाला कि खरेदीचा उत्साह असायचा. त्यातली एक महत्वाची खरेदी म्हणजे गाण्याच्या कॅसेट घेणं. असाच एका संध्याकाळी, पुण्याच्या गरवारे पुलाजवळील एक छोट्याश्या दुकानात कॅसेट्स चाळत होतो. तिथल्या टेपवर काहीतरी लागलेलं होतं त्याकडे माझं फारसं लक्ष नव्हतं. माझ्याच तंद्रीत असूनदेखील डोळयांच्या कोनातून मला काहीतरी घडताना दिसलं. एक जोडपं दुकानासमोरून गेलं, आठ दहा पावलं जातो न जातो तोच दोघे एकदम थांबले आणि मागे वळून दुकानापाशी आले. मग टेपवर काय लागलंय याची आतुरतेनं चौकशी करून, ती कॅसेट लगेच विकत घेऊन, दोघे एखादा खजिना मिळाल्याच्या आनंदात निघून गेले.

इतक्या वेळ लक्ष न देणारा मी, मग कान देऊन जे काही वाजत होतं ते ऐकायला लागलो आणि ते आवडलं सुद्धा. किशोरी अमोणकर यांचा हंसध्वनी रागातला एक तराणा होता तो. ही ताईंच्या (किशोरी अमोणकर) गाण्याशी माझी पहिली भेट. अर्थात ती कॅसेट मी विकत घेतली, ऐकून त्याची पारायणं केली खरी, पण शास्त्रीय संगीतातलं काडीमात्र ज्ञान त्यावेळी मला नव्हतं. आणखी किमान दहा वर्ष तरी जावी लागली राग म्हणजे काय, तो कसा ओळखावा, त्यातले स्वर कोणते हा सर्व बोध व्हायला. हा बोध होण्याकरिता जो शोध घेतला, त्यात कितीतरी गायक आणि वादकांचे शास्त्रीय संगीतातले निरनिराळे प्रकार मी पुन्हा पुन्हा ऐकले, अजूनही ऐकतो. पण फिरून फिरून माझ्या मनाला भावतं ते किशोरी ताईंचं गाणं.

किशोरी अमोणकर या नावाला हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीतात तेच मानाचं, आदराचं स्थान आहे जे कदाचित सचिन तेंडूलकरला क्रिकेटच्या खेळात आहे (कुणालाही सहज लक्षात येईल म्हणून हा संदर्भ). त्यांच्याबद्दल, त्यांच्या गाण्याबद्दल खूप काही लिहिले गेले आहे, ते इथे बरळण्याचा माझा हेतू नाही. स्वतंत्रपणे त्यावर भाष्य करावे इतकी माझी खचितच पात्रता नाही. मी मांडतोय ते फक्त मला त्यांच्या गाण्याने येते ती अनुभूती, आणि त्याचं काहीसं विश्लेषण.

बरेचसे मोठमोठे गायक आपल्या गायकीची करामत दाखवण्याच्या मोहाला बळी पडतात. लांबलचक ताना घ्या, खर्ज लावून मंद्र सप्तकात भटकंती करा, एखादा स्वर घेऊन एका सप्तकातून दुसऱ्या सप्तकात उडी घ्या, श्रोत्यांनी एकदा तिय्या घेताना दाद दिली कि पुन्हा पुन्हा तिय्या घ्या, तबलेबुवाशी जुगलबंदी करा असले नाना प्रकार चालतात. अर्थात श्रोतेही याला तितकेच जबाबदार आहेत. तर नवीन गायक गुरुचं अनुकरण करण्यापलीकडे फारसं काही नवीन दाखवत नाहीत. अगदी ठरलेले ३-४ राग पाठ केल्यासारखे आळीपाळीने गायचे हेही चालतं. अर्थात या सगळ्याला अपवाद आहेतच.

किशोरी ताईंचं गाणं मला यातून हमखास वेगळं वाटतं. एखाद्या प्राचीन मंदिराच्या गाभाऱ्यात, मंत्रोच्चाराच्या घुमत्या नादस्वरात, शिवलिंगावर अभिषेक होत राहावा तसा हा अनुभव. सुरुवातीला स्वरमंडलाचे स्वर ऐकू येतात तिथेच याचा आरंभ होतो. मग आलाप, बंदिशीचे बोल यातून रागाचा विस्तार मंदगतीने सुरु होतो. तो सतत पुढे जात राहतो, पण एखाद्या निसर्गरम्य प्रदेशातून एक आगगाडी धीम्या गतीने जात राहावी आणि आपण आजूबाजूच्या सृष्टीचे मुक्तपणे दर्शन घेत राहावे, तसा काहीसा हा अनुभव. स्वरसंगतींचा निरनिराळा अविष्कार आपल्यापुढे उलगडत राहतो पण कुठेही घाई नाही, अनावश्यक हरकती नाहीत. केवळ असीम रसनिष्पत्ती यातून होत राहते. आणि मग पावसाच्या एका थेंबाने जन्म घेणारा धबधबा, त्याच्या वाढत्या जोराने बळ धरून, शेवटी एखाद्या कड्यावरून झेपावा तसा द्रुत मार्गाने जाऊन तो राग आपला परमोच्च क्षण गाठतो. श्रोत्याची चिंब भिजूनही तृषित राहावे अशी अवस्था होते!

मी मांडलेला हा अनुभव काहीसा स्वप्नाळू, रोमांचकारी असेल पण प्रत्येकदा ताईंचं गाणं ऐकताना मला असाच काहीसा आभास होतो. मग त्यांचा 'गौड मल्हार' ऐकताना एखाद्या ढगावर बसून डोंगर दरयांवरून स्वैर फिरल्याची जाणीव होते, 'अहिर भैरव', 'रागेश्री' ऐकताना 'रसिया म्हारा' किंवा 'पलक न लागी' म्हणणाऱ्या विरहिणीच्या व्यथेशी मी एकरूप होतो. 'मीरा मल्हार' मधील 'तुम घन से घनश्याम' ऐकताना मनाची एक अद्भुत, निरामय, शांत अवस्था होते, मीराबाईंची कृष्णभक्तीत व्हावी तशी. तर 'शुद्ध कल्याण' किंवा 'भूप' हा निव्वळ मुक्तानंदाचा अनुभव देतात. असे एकाहून एक सरस रागाविष्कार - यमन, विभास, भिन्न-षडज, संपूर्ण मालकौंस, भीमपलास, बागेश्री, देसकार, …… मनाला हवं तेव्हा हवा असेल तो भाव निवडावा आणि मोक्ष गाठावं.

मी जे वर सांगितलं तो एक रसिक श्रोता, त्यांच्या गाण्याचा भोक्ता या भूमिकेतून घेतलेला अनुभव. पण मग ताईंच्या मुलाखतीतून, लेखातून त्यांचे संगीतातील 'रस' आणि 'भाव' या विषयावरचे विचार ऐकले कि जाणवतं त्यांनी याचा सखोल अभ्यास करून ते आपल्या गायनात प्रत्यक्षात कसं आणलंय ते. केवळ परंपरागत वारसा म्हणून आलेलं स्वीकारावं आणि श्रोत्यांसमोर मांडावं यावर समाधान न मानता, श्रोत्यांच्या हृदयापर्यंत ते संगीत पोचावं, त्या स्वरांशी स्वतः आणि श्रोते एकरूप व्हावेत हा ताईंचा प्रयत्न एका कलावंताचं श्रेष्ठत्व दाखवतं. त्यांच्याच शब्दात सांगायचं तर "I want to plunge into the essence of the Swaras. The most important thing is the value of the sound. Explore it! Every feeling has its inherent rhythm. Find it!” आणि मग त्यांच्या आवडत्या भूप रागातल्या, त्यांनीच रचलेल्या आणि सुरात बांधलेल्या शब्दांचा अर्थ उमगतो

सहेला रे, आ मिल गाये,

सप्तसुरन के भेद सुनाये

जनम जनम को संग न भुले,

अब के मिले सो बिछुडा न जाये

मी स्वतःला भाग्यवान समजतो कि या जन्मी किशोरी ताईंच्या गाण्याशी माझं सख्य जुळलं. आणि हीच प्रार्थना करतो कि प्रत्येक जन्मी मला हाच अनुभव यावा, हे सख्य कधीही न तुटावं.

सुरेश नायर
(डिसेंबर २०१३)

ऋतूराज आज आला

कुहू कुहू कुहू येई साद

उधळीत वनी स्वर तुषार

मधुर हे तराणे, ऋतूराज आज आला

हवेतला गारठा कमी होतोय. वसुंधरा पुन्हा आपले नवीन हिरवे वस्त्र धारण करतेय. तरू - वेलींना नवी पालवी फुटायला लागली आहे. फुलांच्या सुगंध दरवळतोय व त्याने मत्त होऊन, पराग कणांनी न्हालेले भ्रमर, या फुलावरून त्या फुलावर बागडत आहेत. पक्षांची सततची एकमेकांना दिलेली साद ऐकू येतेय. आणि ही सर्व चिन्हे कमी म्हणून की काय, आपल्या कंठातून अगदी तारसप्तकातल्या पंचम स्वरात गाऊन सर्वांना "ऋतुराज आज आला" असे सांगणारी ती कोकिळा. वसंताचे आगमन झाले आहे याची कुणाच्या मनात अजून शंका असेल तो विरळाच म्हणायचा.

खरच ऋतूंचा राजा शोभावा असाच हा वसंत ऋतू. हिरवा सुंदर अंथरलेला गालीचा, रंगबिरंगी सुगंधित फुलांची उधळण, सनई - चौघडेहि लाजतील अशी सृष्टीने पक्ष्यांच्या तोंडी गायलेली मंजुळ स्वरांची स्वागतगाणी, हे सगळे एका राजालाच शोभून दिसते. गीतामागून गीतातून वसंताची अशीच मोहक चित्रे आपल्याला दिसून येतात. कधी "बसंत है आया रंगीला" तर कधी "केतकी, गुलाब, जुही, चंपक बन फुले".

कालिदासाने आपल्या "ऋतू संहार" या काव्यरचनेत वसंत ऋतूला, हातात प्रेमाचा धनुष्य घेतलेला योद्धा, असे वर्णिले आहे. वसंत ऋतूशी अतूट नाते सांगणारा राग बसंत, या बंदिशीत एका नवऱ्यामुलाचे रूप घेतो "और राग सब बने बाराती, दुल्हा राग बसंत, मदन महोत्सव आज सखी री, विदा होत हेमंत". हिंदी भाषेत हाच बसंत, कधी बसंती तर कधी बहार असे स्त्री रूप धारण करतो. हेच पहा "छम छम नाचत आई बहार, पात पात ने ली अंगडाई, झूम रही है डार डार " किंवा "सज सिंगार ऋत आई बसंती, जैसे नार कोई हो रसवंती, डाली डाली कलियों को तितलियाँ चूमे, कुंज कुंज में भवरे डोले, अमृत घोले…... (कुहू कुहू बोले कोयलिया).

ऋतुसंहार मधेच वसंत ऋतूचे अतिशय सुंदर असे अलंकारिक शब्दचित्र रंगवताना कालिदास पुढे म्हणतो "सर्वं प्रिये चारुतरं वसन्ते " (वसंतात सर्व काही सुंदर व मधुर भासते). जर वसंताच्या आधीचे दोन ऋतू, हेमंत व शिशिर, ध्यानात घेतले तर ह्याचे कारण लगेच उमजते. झाडांची पानझड, हवेतला वाढता गारठा, उष्ण प्रदेशात गेलेल्या पक्षांमुळे जाणवणारी बाहेरची सामसूम. सारेच कसे उदास, तन - मन सुस्तावणारे असे. मग वसंत येताच जो वातावरणाचा कायापालट होतो तो मनाला भावला नाही तरच नवल. ह्या गीतात माडगुळकर म्हणतात

हेमंती तर नुरली हिरवळ

शिशिर करी या शरीरा दुर्बळ

पुन्हा वसंती डोलू लागे, प्रेमांकित केतू

जिवलगा कधी रे येशील तू

गदिमांच्या  ओळींचाच संदर्भ देत वसंताचे आणखी खास वैशिष्ट्य सांगावेसे वाटते, ते म्हणजे प्रेमभावना उत्कटतेला पोहोचवणारा असा हा ऋतू. एकमेकांना साद घालून आळवणारे प्राणी - पक्षी तर याची साक्ष देतातच पण तुमच्या आमच्या मनातही अशी भावना जागृत होते. त्या भावना मग शब्दरूपात अवतरतात आणि एखादी प्रेयसी आपल्या प्रियकराला म्हणते……….

कोकीळ कुहू कुहू बोले, तू माझा तुझी मी झाले

कधी तीच प्रेयसी एकांतात स्वताशीच गुणगुणत गाते… 

जीवनात ही घडी अशीच राहू दे

प्रीतीच्या फुलावरी वसंत नाचू दे

आणि कधी तरुण प्रेमी युगुले एकमेकांचा हात हातात घेऊन बागेत फिरताना गातात.....

हृदयी वसंत फुलताना, प्रेमास रंग यावे

तर असा हा लोभसवाणा, सर्वांचा आवडता ऋतुराज वसंत. सरतेशेवटी सुधीर मोघे यांची, वसंताची उपमा देत जीवनावर लिहिलेली, एक सुंदर कविता आठवते.

प्रत्येक जन्मणारा क्षण शेवटास ढळतो

तरीही वसंत फुलतो

उमलती फुले इथे जी, ती ती अखेर वठती

लावण्य रंग रूप, सारे झडून जाती

तो गंध तो फुलोरा, अंती धुळीस मिळतो

तरीही वसंत फुलतो

जी वाटती अतूट, जाती तुटून धागे

आधार जो ठरावा, त्यालाच कीड लागे

ऋतू कोवळा अखेरी, तळपत्या उन्हात जळतो

तरीही वसंत फुलतो 

तरीही फिरून बीज, रुजते पुन्हा नव्याने

तरीही फिरून श्वास, रचती सुरेल गाणे

तरीही फिरून अंत, उगमाकडेच वळतो

तरीही वसंत फुलतो

तरीही वसंत फुलतो.

*****

सुरेश नायर

४/२०१०

(ॲन आर्बर मराठी मंडळाच्या वसंत २०११ च्या 'संवाद' नियतकालीकेसाठी लिहिलेलेला लेख)

सखाराम बाईंडर (Sakharam Binder – A Synopsis)

Recently I got to watch 'Sakharam Binder', a controversial Marathi play by Vijay Tendulkar. It was first brought on stage in 1972 by Kamlakar Sarang, amidst much controversy. I got to watch a recent production of the play in video version and thought of jotting down my thoughts on the play.

The play has three central characters, Sakharam Binder, Laxmi and Champa. Sakharam, the play's namesake, is the pivotal character. An opportunistic male, a self proclaimed womanizer who loves to drink and doesn’t give a damn about social values. Like a predator preying on the weakest among the herd, he finds women abandoned by their husbands. Dishonored from society and unable to provide for themselves, Sakharam with his offer of a house to stay, two square meals, two set of clothes might at first seem like a savior. But it comes with a heavy price. An almost slave like existence under a tyrant master, who demands satisfaction of his hunger and other bodily needs and liberally uses his mouth for slander and hands for beating.

The play starts with Sakharam bringing home Laxmi, a timid soul, abandoned by her husband for not having kids. Of course Sakharam is exceptionally clear in telling her of what's involved, in an almost well practiced speech (apparently this is his seventh woman). We don’t know what happened with most of them, except that the previous one died of TB. And while talking about her we come across a side of Sakharam which seems almost human. Also what comes across is his hatred of the institution of marriage, husbands in particular. Therein lays the complexity of the character. The same person, who seems to hate marriage, tells each woman that he expects them to stay with him as if she is his married wife. The women are each free to leave him whenever they desire, yet as long as they live in the house they are not even supposed to talk or keep contact with anyone else. Is this irony just his selfish assumption of what a marriage should be or a mockery of that institution? There are subtle hints about his background, his childhood which make one wonder whether he too is just a victim of his past.

Laxmi seems to settle in with this way of life, working hard and making amends with her loneliness by talking to insects and birds. In her own simple ways she seems to bring about some changes in Sakharam, peeling the outermost layer at most. The inner demon however keeps coming out at the slightest instigation. The audience is kept wondering about this character. He seems to hate religious discrimination (an incident involving Laxmi and his Muslim friend, Dawood), appears tender enough to want to listen Laxmi's laugh but the effect is painful and chilling.  A year or so passes and Laxmi feels settled enough to complain about the hard work and any lack of regard. Sakharam in turn decides its time to send Laxmi packing. The departure is painful for Laxmi as she has almost started accepting this as her house.

And in comes a new 'bird', a fiery woman named Champa. She too is an abandoned woman like those before her. But unlike Laxmi she is not timid, silently obeying orders. Surprisingly Sakharam seems to take this in, if only dumbstruck by Champa's oozing sexuality. But she is not interested, telling him "I am not that kind of woman". On his insistence though she agrees, but drowning herself in alcohol first to hide the disgust. Things seem to settle in for Sakharam once again until one day Laxmi returns back, with nowhere else to go. He throws her out only to find Champa and Laxmi in alliance together, mutually in agreement for Champa to handle him and Laxmi to manage the house. Such a 'marriage' of convenience can only have disastrous effects.

Feeling that she has lost Sakharam and the house to Champa, Laxmi starts suspecting and secretly criticizing  Champa's character. Champa in turn accuses Sakharam of losing his 'masculinity' in presence of Laxmi. Riled by this accusation he tries throwing Laxmi out of the house. In a final twist Laxmi tells Sakharam of her suspicion about Champa (an affair with Dawood) which leads him to kill Champa in rage. The play ends with Laxmi convincing a shocked, mutely stricken Sakharam to bury Champa so no one finds out.

Laxmi's behavior at the end makes one question whether everything is just a game of survival, where love, innocence and gratitude are at stake. Champa's so-called affair is never truly proven. So, did Laxmi just make it up, drawing it up as an ace to win the final game? Did Champa agree to take in Laxmi hoping to divert Sakharam's attention from herself? Does the society hate Sakharam for being a wolf, calling himself a wolf and wandering as such? What about the wolves (husbands) who hide themselves in a lamb's skin (marriage) silently preying on the flock? Does society purposefully turn a blind eye towards them, licensing any abuse under the garb of marriage?  These and much more questions that one is made to ask themselves. That is the strength of Tendulkar's play.

Personally I do seemed to notice some flaws (they may not appear so to others). One such is the presence of Champa's husband. I doubt how much value his character adds to the play. I don’t think anything would have lost with the total absence of that character from the play. Second is Champa's blatant physical display, almost making it a tease in spite of her own admittance of disgust at physical relationship. Is she just unaware of her sexuality? Her character seems smart enough that she would be conscious of it. Laxmi's dialogues with the insects and birds seem to be somewhat overdone in the script (I agree though that they are a delight for the actor to play and the audience to watch). Maybe it is so to bring out her feelings to the audience or to emphasize her loneliness. I wonder whether Tendulkar could have brought it out more subtly.

The biggest tool of the play is the shock treatment that Tendulkar uses, not just through the play's subject but through the character's language, actions, behavior, conflicts. I seem to be in dual minds as to whether this works for or against the play. It seems the former in most instances but apparently enough people were shocked and took exception to it (based on some reactions in the audience when I saw it, this still seems to be true). Maybe that’s what Tendulkar had in mind. Also I wonder how much of it was contributed by the play's original director, Kamlakar Sarang, in his treatment of the play, interpretation of characters and its depiction on stage. (I have seen comments from no other than theater veteran Vijaya Mehta, about how director Jabbar Patel's choice of form, for another of Tendulkar's play 'Ghashiram Kotwal', feels overpowering the content)

I am unfortunate enough not to have seen the original play so I cannot make any comparisons with the recent production. But it is my guess that it has its heavy influence. That said all the main actors, Sayaji Shinde, Sonali Kulkarni and Chinmayee Sumit do a truly amazing job, perfectly slipping into their roles.

Lastly the question comes of relevance of the play as of today. Only in the recent years the Indian Supreme court has ruled that cohabitation out of wedlock is legal. Divorce/ remarriages are much more common. More women are independent, so as not to fall prey to any social vultures. So at least that aspect seems somewhat dampened if not totally eliminated. However the survival game of every living being, where money, relations, emotions are freely traded, is very much in play as it has been throughout the history of mankind.  So every generation is bound to have a Laxmi, a Champa and a Sakharam amongst it, in some form or other no matter what.

Suresh Nair
 (Apr - 2010)

रानातली वाट

रानातून  जाणारी  ती  एकमेव  वाट

सत्तर  वर्षापुर्वीच  नाहीशी  झाली

उन-पावसाच्या  नित्याच्या  खेळात  आणि,

झाडाझुडपांच्या  गर्दीत, ती  कुठेशी  हरवली

आता  कधी  तुम्ही  तिथे  गेलात

तर  तुम्हाला  कळणारही  नाही

कि  सत्तर  वर्षापुर्वी  या  रानातून

एक  छानशी  वाट  जात  असे

आता  तिथे  आहेत, फक्त  पाखरांची  घरटी

आणि  मुंग्यांची  विचित्र  आकाराची  वारुळं

नाही  म्हणायला, कोल्हे , ससे  फिरतात  दिवसभर

वा  ऐकू  येते  कुणा  सुतारपक्षाची  अखंड  टकटक

पण  तरी  सुद्धा, एखाद्या  संध्याकाळी

जेव्हा  अंधार  सगळीकडे  दाटत  असतो

आणि  गार  वार  अंगाला  झोंबत  असतो,

जर  का  तुम्ही  त्या  रानात   गेलात

तर  तुम्हाला  ऐकू  येईल, घोड्यांच्या  टापांचा

मंद  आणि  एकलयी  आवाज

आणि  दिसेल  कुठेतरी  अधून  मधून,

धुक्यात  फडफडणारे  ते  श्वेत  वस्त्र

जसे  काही  कुणीतरी  एकटंच  दौडतय

संथ  गतीने, त्या  धूसर  एकांतात

त्या  पावलांनाही  ती  एकमेव  वाट

अनोळखी  नाही,  परिचित  आहे

पण  रानातून  जाणारी  ती  वाट  तर

सत्तर  वर्षापुर्वीच  नाहीशी  झाली!

(मुळ  कविता  रुड्यार्ड  किप्लिंग  यांची – 'The Way  Through The Woods')

यंदाच्या कॅम्पिंगची गोष्ट आहे. रिवाजाप्रमाणे रात्री शेकोटी भोवती मंडळी गोळा झाली आणि अंताक्षरीला सुरुवात झाली. मधेच एका  मित्राने 'अरे गाणी पुरे झाली, आता भुताच्या गोष्टी सांगा' अशी मागणी केली. हिंदी-मराठी गाण्यांच्या सुलभ आणि ओळखीच्या वाटेवर रमलेल्या सर्वांना मात्र ही भूताटकीची वाट रुचली नसावी, म्हणून या मागणीला फारसा दुजोरा मिळाला नाही. किंवा 'भुताच्या गोष्टी सांगायला लहान का आहोत' असा विचार आला असेल कदाचित मनात.

असो. आपले हे असेच होते. ज्या गोष्टीबद्दल एका वयात कुतूहल, गूढ , भीती वगैरे वाटते ते सारे पुढे मात्र नाहीसे होते. आपण 'mature' होतो कि आपल्या भावनांचा कोवळेपणा जाऊन निबरपणा येतो कोण जाणे. माझ्या मनात मात्र यावरून दोन गोष्टी आठवल्या. एक म्हणजे रुड्यार्ड किप्लिंग यांची आम्हाला असलेली कॉलेज मधील कविता व त्याचे मी केलेले मराठी रुपांतर आणि आमच्या लहानपणीची 'निंबाची अळी '.

लहानपणी आम्ही पुण्याला फर्ग्युसन रस्त्यावर राहायचो त्या चाळीच्या मागच्या बाजूला एक छोटीशी अरुंद गल्ली होती. भरभर चाललो तर ५-७ मिनिटात अंतर कापता येईल एवढी. दोन्ही बाजूला झाडांनी व्यापलेली, फक्त काही घरांची मागची बाजू ओझरती दिसे. रीतसर नावहि नव्हते तिला. पण दोन तीन कडूलिंबाची झाडे होती म्हणून कि काय तिचे नाव 'निंबाची अळी' असे पडले होते. मुळ रहदारीचा रस्ता नसल्यामुळे भर दिवसा आम्ही मुले खुशाल सायकल चालवणे, चोर पोलीस, लंगडी असे खेळ तिथे खेळत असू. संध्याकाळ झाली आणि अंधारून यायला लागले कि मात्र आमचा तिथे वावर नसे.

उन्हाळ्याच्या सुट्टीत हनुमान टेकडी, कमला नेहरू पार्क अशा ठिकाणी संध्याकाळी आम्हा पोरांची टोळी फिरायला, खेळायला जायची. परत येताना मात्र 'निंबाच्या अळी' चा shortcut चुकवत जरा लांबचा वळसा घालून आम्ही घरी येत असू. एकही दिवा नसलेली, झाडांमुळे अधिकच अंधार गुडूप अशी, रात-राणी, जाई-जुई, चाफा यांच्या वासाने घमघमलेली ती अरुंद वाट, आम्हाला अगदी भयावह वाटे. त्यात अस्सल चाळीचा गुणधर्म त्यामुळे येवढ्याचे तेवढे होऊन भुताखेताच्या अनेक कथा त्या गल्लीशी जुळल्या होत्या. पांढरी साडी घालून फुले वेचणारी बाई, दोन मजली असा उंचच उंच माणूस, सायकल चालवणारी उलट्या पायाची पोरे अशा एक ना दहा कथा. कदाचित मुलांनी संध्याकाळी मुकाट घरी येऊन अभ्यास करावा म्हणून मोठ्यांनीच भीती घातली असेल!

यामुळेच कि काय कदाचित कॉलेज मध्ये असताना ही कविता वाचली तेव्हा मनात घर करून बसली. आपली मराठी भाषा कवितेत समृद्ध आहे, विषयही वेगवेगळे. पण अशी एखादी कविता वाचल्याचे मला आठवत नाही. मुळच्या कोकणातले श्री. ना. पेंडसे, गोनीदा, आरती प्रभू यांच्या कथा कादंबरीत अशा गूढ भुताखेताच्या गोष्टी आढळतात. पण कवितेत मात्र अगदी नाहीच म्हणा ना. असो, नक्की कारण आठवत नाही पण मी या कवितेचे रुपांतर केले एवढे खरे. रुपांतर हा शब्द मुद्दाम वापरला कारण हे शब्दशः भाषांतर नाहीये. उदाहरणार्थ वातावरण निर्मितीकरता किप्लिंगच्या रानातले otter, badger, ring-dove असे प्राणी, पक्षी जाऊन तिथे मुंग्यांची वारुळं, ससे, कोल्हे, सुतारपक्षी आले. काही ठिकाणी मात्र मूळ कवितेचे शब्द जसेच्या तसे आणले (Misty Solitudes - धूसर एकांत).

इंटरनेटवर पुन्हा ही कविता शोधताना अनेकांनी त्याचे केलेले रसग्रहण वाचायला मिळाले. कुणाला त्यातले गूढ वातावरण आवडले, तर काहींच्या मते सत्तर वर्षाचा काळ हा साधारण माणसाचा जीवनकाल, म्हणून ती वाट म्हणजे आपला हरवलेला आयुष्यकाल आहे, वगैरे, वगैरे. मला मात्र या हरवलेल्या वाटेसारखी लहानपणीची ती 'निंबाची अळी' आठवते. आता ती चाळहि गेली आणि ती अरुंद गल्लीही. आहे फक्त एक भली मोठी office complex ची ईमारत, सदैव माणसांनी गजबजलेली. रात्री सुद्धा दिव्यांच्या प्रकाशात लखलखणारी. कुणाला शोधूनहि दिसणार नाही ती निंबाची झाडं, ती वाट. किप्लिंगच्या हरवलेल्या वाटेवर दौडणार्र्या त्या अनोळखी स्वारासारख्या, माझ्या आठवणी मात्र त्या अंधारलेल्या 'निंबाच्या अळीत' कधीकधी फिरून येतात. रातराणी आणि चाफ्याचा घमघमाट येतो. डोळे घट्ट मिटले जातात. क्षणभर अंगावर काटा येतो, आणि तसाच निघून जातो.……

सुरेश नायर
९/२००९

शब्द शब्द जपून ऐक

आपल्या सर्वांनाच गाणी ऐकायला आवडतात. मग ते चित्रगीत असो, भावगीत असो, नाट्यगीत असो वा भक्तीगीत असो. मराठीत तर याचा जणू खजिनाच आहे. आणि विशेष म्हणजे बहुसंख्य गाणी फक्त त्यांच्या चाली अथवा गायकीमुळेच नाही तर त्यांच्या शब्दांमुळेही लोकप्रिय झाली आहेत. सर्वसामान्य लोकांना काव्यवाचनाची वगैरे खूप आवड नसली तरी अशा गाण्यांमधून येणाऱ्या कवीकल्पनांची आणि शब्दसौंदर्याची दखल ते घेतल्याशिवाय रहात नाहीत.

आपल्या अवतीभवती नेहमी काहीतरी घडत असतं. सामान्यतः आपल्याला याचे काही वाटत नाही पण एखादा कवी किंवा गीतकार तेच कसे वेगळ्या प्रकारे पाहतो याचे फार छान नमुने आहेत. " जे न देखे रवी, ते ते देखे कवी " असे म्हणतात ते काही खोटे नाही. घरात नवीन पाहुणा येणार म्हटलं की त्याचे भावी आई वडीलच नव्हे तर इतर सगेसोयरे सुद्धा मुलगा का मुलगी याची कितीतरी चर्चा करतात. पण हेच एखादी कवयित्री गीतात विचारते, "हाती काय येई, जाई की मोगरा?" (भरून भरून आभाळ आलंय)

प्रेम ही भावना बऱ्याच जणांनी अनुभवली असेल. " नाही कशी म्हणू तुला विडा रे दुपारी , परी थोरांच्या समोर घ्यायची सुपारी" असे म्हणणाऱ्या प्रेयसीची द्विधा मनस्थिती किंवा " समयीच्या शुभ्र कळ्या उमलवून लवते, केसातच फुललेली जाई पायाशी पडते" अशा शब्दातील एका नववधूच्या मनातील कोमल भावना आरती प्रभू किती तरल आणि भावपूर्ण शब्दात सांगतात. एखाद्या प्रेमी युगुलाला एकमेकांचा स्पर्श रोमांचित करतो, पण सुरेश भटांसारखे कवीच लिहू शकतात "श्वास तुझा मालकौंस, स्पर्श तुझा पारिजात " (चांदण्यात फिरताना).

कॉलेजमध्ये असताना एखाद्या मुलीला " तू चवळीची कवळी शेंग दिसते" असे म्हटले तर त्याचे उत्तर "आणि माझी चप्पल अशी दिसते " असे मिळाले असते. पण शाहीर होनाजी बाळा यांनीच नाही का त्या "नारी ss ग" ला "जशी चवळीची शेंग कवळी " असे वर्णिले आहे? माझ्या एका मित्राने "ग साजणी " या पिंजरा चित्रपटातील गीतातला "प्रितीचं बेण तुझ्या काळजात रुजवावं" याचा अर्थ सांगितला होता. उसाची पेरणी करताना, डोळे असलेल्या उसाचा छोटा भाग शेतकरी मातीत रुततात, त्याला बेण म्हणतात. काय सुंदर व्याख्या आहे नाही? शेवटी प्रेमाइतक्या गोड भावनेला उसाशिवाय आणिक कशाची उपमा शोभेल? तसेच शांता शेळकेंनी केलेल्या तरुण मुलीचे वर्णन "जशी मावळत्या उन्हात, केवड्याच्या बनात नागीण सळसळली " किती अप्रतिम आहे. कॉलेजच्या कट्ट्याकट्ट्यावर ही ओळ कितीतरी पिढ्या अजरामर राहील.

फक्त आनंदी गोष्टीच मोहक शब्दात मांडता येतात असे नाही. गंभीर आणि करुण प्रसंगही तितक्याच ताकदीने शब्दात मांडता येतात. "विरहात चिंब भिजुनी, प्रीती फुलोनी यावी " (स्वप्नातल्या कळ्यांनो) ही कल्पना जितकी करुण, तितकीच सुंदर! "कोण मेले कोणासाठी रक्त ओकून ?" (कुणाच्या खांद्यावर कुणाचे ओझे) अशा भेदक प्रश्नातून एक विदारक सत्य सामोरी येते. "गेले द्यायचे राहून, तुझे नक्षत्रांचे देणे" हे गाणे जितके गायला अवघड , तितकाच त्याचा अर्थही खोल. "आता मनाचा दगड, घेतो कण्हत उशाला, होते कळ्यांचे निर्माल्य आणि पानांचा पाचोळा ". बहुतेकांच्या जीवनातले नैराश्य आणि वैफल्य किती अचूकतेने टिपलय या काव्यपंक्ती मध्ये.

हा माझा एक छोटासा प्रयत्न होता गाण्यातल्या शब्दांचे सामर्थ्य आपल्यासमोर आणण्याचा. ही अपेक्षा बाळगून की यापुढे तुम्ही जेव्हा काही ऐकाल तेव्हा त्या शब्दांवर थोडे थांबाल, त्याचा अर्थ उकलण्याचा प्रयत्न कराल आणि त्याची गोडी चाखाल. कुणीसे म्हटलेच आहे "शब्द शब्द जपुनी ठेव, बकुळीच्या फुलापरी". आणि शेवटी "शब्दांवाचून कळले सारे शब्दांच्या पलीकडले " हे सांगायलाही शब्दांचीच गरज पडते, नाही का?

सुरेश नायर
२००६