खेळ मांडीयेला वाळवंटी

वाळूची पोती, सिमेंटचे ब्लॉक्स आणि खणलेले चर याचा आधार घेत, अहोरात्र दोन्ही बाजूंनी बंदुकीच्या फैरी झडत होत्या.  तासाभराची म्हणून उसंत नव्हती. अचूक निशाण घेऊन कुणाला वर्मी मारणे हे फक्त आधी थोडे दिवस सुरु होते. नंतर नंतर बहुतेक बंदुकीचे बार हे फक्त "खबरदार एक पाउल पुढे टाकले तर" असा दम भरण्यासाठी होते. दिवस रात्र पाळत होती. दिवसाच्या रणरणत्या उन्हात वाळू तापून वाफेचे झोळ निघत राहायचे. इथे तिथे थोडसं गवत यापलीकडे बाकी सर्व वैराण होतं. छोट्या छोट्या टेकड्या आणि त्यामध्ये उतरण असा प्रदेश आणि त्याच्या अल्याड पल्याड दोन्ही सैन्याचे तळ. काही ठिकाणी तर दोन्ही सैन्यात फक्त मोजक्या फर्लांगाचं अंतर होतं. अश्या उघड्यावर दिवसा पुढे येउन शत्रूची फळी तोडणं अशक्यप्राय होतं. म्हणून दिवसा त्यातल्या त्यात जरा कमी फैरी झडत. पण रात्रीच्या अंधाराचा फायदा घेऊन कुणी काय करेल याचा भरवसा नव्हता. म्हणून रात्री विशेष जागरूक राहायला लागायचं.

खरंतर नियमानुसार ठराविक काळाच्या अंतराने, विश्रांती देण्यासाठी पुढच्या फळीची तुकडी मागे पाठवून तिच्याजागी दुसरी तुकडी यायची. यामुळे नेहमी उत्साह आणि जोर  टिकून असायचा. पण यावेळी सीमेच्या बऱ्यापैकी मोठ्या भागावर एकाच वेळी गोष्टी तापल्या होत्या. सगळीकडचं वातावरण एकदम तंग होतं. म्हणून आहे तीच तुकडी एका जागी अनेक महिने आपला जम धरून होती. दिवसा काय तो आळीपाळीने आराम व्हायचा पण रात्री सर्वांनाच आपापल्या बंदुकी आणि जागा सरसावून सतर्क राहावं लागायचं. अर्थात ही परिस्तिथी दोन्ही कडे लागू होती.

अधून मधून नुसता आवाज आणि आरोळ्यावरून दोन्हीकडून एकमेकांना खबरदारीचा इशारा जायचा. एखादा सैनिक जोरात ओरडून देशभक्तीपर घोषणा द्यायचा. मग त्याला साथ देत आणखी सैनिक आपला आवाज मिसळायचे. मग दुसऱ्या बाजूने तसाच कल्लोळ माजायचा आणि कितीतरी वेळ कंटाळा येईपर्यंत हेच चालायचे. काही दिवसांनी खबरदारीचा इशारा, याच्या ऐवजी वेळ जाण्यासाठी, म्हणून हा एक प्रकारचा खेळ होऊन बसला होता. मग देशभक्तीपर घोषणांच्या जागी देशभक्तीपर गीते, मग नुसतीच गीते (पण एकदम जोशदार) असं चालायचं. पलीकडच्या बाजूचे कुणाकुणाचे आवाज सुद्धा ओळखीचे व्हायला लागले होते आणि त्यांना काल्पनिक, बऱ्याचदा गचाळ, शिवियुक्त नावे सुद्धा देण्यात आली होती. कुणी  डुक्कर, कुणी हराम कि औलाद तर कुणी त्यापेक्षा वाईट काही.

शांतीच्या काळात वर्षातून काही ठराविक प्रसंगी, म्हणजे  एकमेकांचे सर्वात महत्वाचे सण किंवा स्वातंत्र्य दिवशी म्हणा, दोन्ही बाजूंनी भेटवस्तू व रुचकर खाद्यपदार्थ-मिठाई यांची देवघेव व्हायची. हे खूपच शिस्तबद्ध पद्धतीने व बऱ्याच नियमांचे पालन करून व्हायचं. आणि फक्त वरच्या पातळीचे अधिकारी यात सामील असायचे. सामान्य सैनिकांना एकमेकांशी फारशी सलगी करण्यास सक्त मनाई होती आणि अर्थात तशी संधी सुद्धा नव्हती. पण तरीही काही अर्थी याचा परिणाम होऊन जरासा सलोख्याचा भाव यायचा आणि थोडे दिवस का होईना बंदुका  शांत व्हायच्या. पण गेल्या वर्षापासून पेटलेले युद्धाचे वारे अजून शांत व्हायची जराही चिन्हे दिसत नव्हती. राजकीय स्तरावर बोलणी, अंतरराष्ट्रीय देशांची मनधरणी, दटावणी, व मध्यस्ती असे सर्व प्रकार चालू होते. पण इथे, खऱ्या मैदानावर, जो जीवघेणा खेळ चालू होता त्याच्या समाप्तीची लक्षणे अजून केल्या दिसत नव्हती. अश्यात भेटी आणि मिठाई देण्याचा रिवाज मागे न पडला तर नवल. अहोरात्र दोन्ही बाजूंनी बंदुकीच्या फैरी मात्र झडत होत्या.

जसजसे दिवस जात होते तसतशी छावणीत काहीशी अस्वस्थता वाढत होती. सैन्याची सर्वात महत्वाची गोष्ट म्हणजे, बरोबर कि चूक याचा विचार न करता, वरून आलेला नियम अचूक पाळणे. अधिकाऱ्यांसमोर कसलीच तक्रार किवा साधी कुरकुर सुद्धा करायचा विचार कुणाच्या मनात नव्हता. स्वतः सैन्याचे अधिकारी राजकीय घडामोडींच्या आणि निर्णयांच्या अधीन होते. पण तरीही वस्तुस्तिथी अवघड होती. सुट्टी रद्ध झाल्यामुळे कुणाची लग्नाची तारीख येउन गेली होती, कुणाच्या घरात कधीचा पाळणा हलता झाला होता, कुणाला जवळच्या माणसाच्या शेवटच्या क्षणी जवळ राहता आलं नव्हतं. जवळच्या सगेसोयरे, मित्रमंडळी यांच्याशी साजरा करायचे वाढदिवस, सण वगैरे सर्व प्रसंग निसटून जात होते आणि या सर्वांचा अंत कुठे दिसत नव्हता.

आज वर्षाचा अखेरचा दिवस होता. मध्यरात्र उलटली कि नवीन वर्ष. जगभरात हा प्रसंग साजरा करायची आता एक परंपराच झाली होती. धर्म-जात-पात-भाषा, गरीबी-श्रीमंती या कशा कशाला न जुमानता जो तो जाणाऱ्या वर्षाला सलाम करीत नवीन वर्षाचं स्वागत करायला उत्सुक असतो. जणू काही आपल्या अपुऱ्या इच्छा, आकांक्षा येत्या वर्षात पुऱ्या होतील, किंवा किंबहुना व्हाव्यात अशी अपेक्षा करीत, सर्वांसोबत साजरा करायचा दिवस. इथे मात्र, गेल्या कित्येक महिन्यांच्या घटनांवरून हाही एक असाच निसटून जाणारा दिवस, अशी भावना होती. सकाळी कवायतीच्या वेळी एकमेकांना "संध्याकाळची पार्टी विसरू नका ", "खूप मजा करू" वगैरे उपहासात्मक शेरे दिले जात होते. एकूण नेहमीपेक्षा जरा जास्तच चैतन्य कमी होतं.

मग बातमी आली कि चोवीस तासाचा सीजफायरचा समझौता झालाय. आज दुपारी बारा ते उद्या दुपारी बारा पर्यंत दोन्ही बाजूची शस्त्रं शांत राहतील. खूप दिवसापासून सुरु असलेल्या राजकीय प्रक्रियेला गती मिळाली होती. एका  बहुराष्ट्रीय परिषदेत महत्वाची बोलणी होणार होती आणि लढाई पूर्णपणे संपण्याची पुरेपूर खात्री वाटत होती.

या बातमीने सगळीकडे एकदम जल्लोष उठला. सुकलेल्या रोपाला पाणी घातल्यावर ते तरारून उठावं तशी सगळ्यांची अवस्था झाली. एकूण रंग पाहून वरच्या अधिकाऱ्यांनी सुद्धा संध्याकाळी न्यू इयर पार्टीला परवानगी दिली. गावातून एक खानसामा बोलावून खास जेवणाचा बेत आखण्यात आला. नेहमीपेक्षा मद्याचा कोटा वाढवला गेला. राष्टीय झेंड्या सोबत इकडे तिकडे थोडेबहुत रंगीत कागद वगैरे सुद्धा फडकू लागले. कुणीतरी दिव्याची माळ लावली. संध्याकाळ होईस्तोवर  वातावरण पूर्ण बदलून गेले होते.

हळू हळू जमवा जमव सुरु झाली. चियर्सच्या आवाजात काचा एकमेकांना भिडू लागल्या. गप्पा टप्पा, विनोद आणि त्यावरून उठणारे हास्याचे फवारे उठू लागले. अधेमध्ये पलीकडच्या बाजूने देखील तसेच आवाज कानी येत होते. गेल्या कित्येक दिवसांचे चिंतेचे ओझे जणू गळून पडले होते आणि एक निश्वासाचे, आशेचे, हलकेपणाचे असे विश्व तयार झाले होते. मधेच कुणीतरी खिशातून मौथ ऑर्गन काढला आणि एक हलकीशी धून हवेत उठली. त्यात मग शब्दांची भर पडली आणि सूर उठले. पण आजचे सूर जोशिले, रखरखीत नव्हते तर आनंदी, आतुर असे होते. अर्थात सगळेच काही या सोहळ्यात सामील नव्हते. अजून ठिकठिकाणी पाळत होती, बंदुका सज्ज आणि सावध होत्या, फक्त नेहमीच्या इतक्या संख्येत नव्हत्या.

तास दोन तास असेच गेले. जेव्हा पार्टी सुरु झाली तेव्हा सर्वांच्या मनात संशयाची पाल चुकचुकली होती. खूप दिवस अंधारात राहिल्यावर उजेडाची सवय व्हायला वेळ लागतो, त्याचा त्रास होतो तसं झालं होतं. मग हळू हळू त्यात ढील पडली, हलकेपणा आला, आणि सर्वजण खऱ्या अर्थाने पार्टीचा आस्वाद घेऊन लागले. आणि तेवढ्यात धपकन आवाज आला. कुठ्न, कसला ते समजायच्या आत जो तो क्षणार्धात सावध अवस्थेत गेला. रातकिड्यांच्या आवाजाखेरीज सगळीकडे चीडीचाप शांतता पसरली. आणि कुणाचंतरी लक्ष एकदम मध्ये पडलेल्या एका फुटबॉल कडे गेले. त्याने नुसताच इशारा करून दुसऱ्यांचं लक्ष त्याच्याकडे वेधून घेतलं. कुणीच काही हालचाल केली नाही. इतक्यात टेकाडाच्या पलीकडून आवाज आला " हरामी साला, अक्कल नाही. सांगितलं जपून कुठे मारतोय तिकडे लक्ष दे तर नाही. तुझ्या कॉलेजचं मैदान वाटलं का कुठेपण बॉल मारायला. आता अंधारात शोधणार कुठे. आणि सापडला नाही तर खेळणार काय ? एकच तर होता" आणि असेच बरेचसे कुरकुरते स्वर ऐकू येऊ लागले.

इतका वेळ रोखून धरलेले श्वास आता सुटले. शरीरं ढिली पडली. जराशी हालचाल सुरु झाली. मग घोळक्यात एकमेकांशी जरा कुजबुज झाली. आणि एकजण जोरात ओरडला " फुटबॉल शोधताय का ? इथे आमच्याकडे आलाय ". आता पलीकडची बाजू मघासारखी शांत पडली. दाट धुकं साचावं तशी हवा दाटून आल्याचा भास होत होता. ऐन लढाईच्या वेळी जितका तणाव कधी जाणवला नाही तितका आता जाणवत होता. मग पलीकडून उत्तर आलं "हो, आमचा बॉल आहे. आम्ही काहीजण नुसतेच खेळत होतो". त्यासरशी एकाने "होशियार, पाचच्या काउंटला बॉल येतोय" अशी आरोळी देत एक, दोन, तीन, चार मोजले आणि पाचला एक जोरदार किक मारून बॉल, जिथून आवाज आला तिथे परतवला. पलीकडून एकच आवाज उठला आणि कुणीतरी "खूप खुप धन्यवाद" असे ओरडले.

मग हळू हळू दोन्हीकडून एक संवाद सुरु झाला. आधी 'हैपी न्यू इयर" अश्या शुभेच्छा एकमेकांना दिल्या गेल्या. मग '"पार्टी कशी चालली आहे" वगैरे झाले. खायला पदार्थ काय, प्यायला काय याचीही चौकशी होऊन गेली आणि उगाच "अरेरे आम्हाला पण ते खायला, प्यायला आवडलं असतं" वगैरे झालं. नंतर काय बोलावे ते कळेना पण काहीतरी दुवा जुळला होता तो तसाच सोडून जावं असं कुणाला वाटत नव्हतं. मग एकजण ओरडला "अरे सिझफयार आहे,  शस्त्रं चालवायची नाही असा हुकुम आहे मग प्रत्यक्ष एकमेकांची तोंडे तरी बघुयात. पुन्हा मौका मिळणार नाही". त्यासरशी पुन्हा शांतता पसरली, तणाव जाणवला. आणि मग आवाज आला "चालेल पण हात रिकामे नको, तुमच्याकडचे चमचमीत पदार्थ घेऊन या" आणि त्यासरशी हशा पिकला. मग दोन टेकाडाच्या मधून जिथे मोकळी मैदानासारखी जागा होती त्याच्या दोन्ही बाजूच्या सीमारेषेवर सर्व जमले. दोन्हीकडचे एकदोन जवान धाडस करून पुढे सरसावले आणि हळू हळू पावले टाकीत मध्यभागी आले. पुढे येउन एकमेकांचे हात हाती घेत शुभेच्छा दिल्या. तसे इतरही जवान पुढे आले. काही जणांनी खरंच काही खायचे पदार्थ, सिगारेट्स वगैरे भेटी आणल्या आणि एकमेकांना दिल्या. नावेगावे याची अदलाबदल झाली. तुटपुंजी का होईना ओळख जमली.

माणुसकीचा एक अभूतपूर्व सोहळा अगदी आपसूक, न सांगता, न ठरवता या रात्री इथे वाळवंटात घडत होता. ओळखीच्या आवाजाला आज चेहरे आणि नावे आली होती. सीमा पुसट झाल्या होत्या. सर्वांना माहित होते की जे होतं ते अल्पकाळा करताच होतं. त्याला खूप काही महत्व नव्हतं. उद्या कदाचित बातमी येईल कि सलोखा झालाय, युद्ध संपलंय पण तेही नेहमीचेच टिकेल याचा नेम नाही. याआधीही अनेकदा भडका उडालाय, त्यावर पाणी पडलंय आणि पुन्हा भडका उडालाय. आणि कदाचित बातमी येईल कि बोलणी मोडून पडली. पुन्हा लढाईला सुरवात होउदे. पुन्हा तोफा डगडगू द्या. पुन्हा आपआपली शस्त्रे  हातात घ्या. मात्र यावेळेला गोळी झाडताना पलीकडच्या वाळूच्या पोतींच्या आड, रात्रीच्या अंधारात दिसलेला एखादा चेहरा असल्याचा भास होईल. आणि मध्ये दम घेताना पेटवलेली सिगारेट, कुणी दिलेली भेट असेल. पण हे सर्व कदाचित नंतर आठवेल. ऐन निर्णयाच्या वेळी कर्तव्यात रुजलेली बोटे मात्र बंदुकीचा चाप ओढताना अजिबात अडणार नाहीत.

जशी जमली तशी हळू हळू पांगापांग सुरु झाली. एकमेकांचा निरोप घेत सारे एकेक करून मागे फिरू लागले. मधलं मैदान पुन्हा रिकामं झालं. अनेक पावलांच्या  ठश्यांच्या रेघोट्या मात्र सर्वत्र येता जाताना दिसत होत्या. आणि अधून मधून, इथे तिथे फक्त पुसटश्या आवाजात ऐकू येत होतं "हैपी न्यू इयर दोस्त, हैपी न्यू इयर"

सुरेश नायर

३/२९/२०१६

(काही दिवसापूर्वी आम्ही बुक क्लब मध्ये पहिल्या महायुद्धावर पुस्तक वाचलं. तेव्हा 'Christmas Truce' बद्दल पहिल्यांदा माहिती मिळाली व कुतूहल वाटले. मग जरा शोध घेताना भारत-पाकिस्तान सैन्याचं होळी-ईदला वगैरे मिठाई देण्याबद्दल वाचले. सर्व एकत्र येउन ही कथा रचली. सुरुवातीला तसं ठरवलं नव्हतं तरी लिहिताना कुठला ठराविक देश प्रदेश न देता neutral ठेवणेच योग्य वाटले. पात्रंही तशीच. ही कथा जशी एक ठिकाणी घडली तशी इतरत्र कुठेही घडू शकते

***मला सैनिकी जीवनाचा काहीही अनुभव नाही. आहे ते सर्व काल्पनिक आहे. त्यामुळे तांत्रिक चुका भरपूर असू शकतात. त्याबद्दल क्षमस्व*** )

कुंपणापाशी ते रोप

कुठूनसं कधी एक रोप, माझ्या अंगणाच्या कोपऱ्यात

माझा डोळा चुकवून, अगदी सहज आपसूक रुजलं

कलमी गुलाबाच्या व इतर रोपांच्या ताटव्यापासून

दूर कुठेसं कुंपणापाशी, त्यानं आपलं मूळ धरलं

रोज ताटव्यातल्या रोपांना खतपाणी घालताना 

निगराणी करताना, टपोऱ्या फुलांना पाहताना

मन मोहरून जायचं, अभिमानाने भरून यायचं,

कुंपणापर्यंत नजर टाकायचं मात्र राहून जायचं

जेव्हा लक्ष गेलं तेव्हा टाकायचं होतं पार उपटून

पण वाटलं दुर्लक्ष केलं तर, जाईल स्वतःच मरून

मग पडले आजारी, राहिले अंथरुणाला खिळून

बागेत जाण्याइतकंही अंगात, त्राण नव्हतं उरून

निगराणीवाचून ताटव्यातली रोपं गेली सुकून

करपली सारी पाने अन पाकळ्या गेल्या गळून

बिछान्याशी खिडकीतून, विराण बाग दिसत होती

कलमी रोपांनी बाग कधी, आपली केलीच नव्हती

कुंपणापाशी ते रोप मात्र, झाड होऊन डवरलं होतं

बहरलेल्या फुलांनी मला, 'बागेत ये' खुणवत होतं

सुरेश नायर 

३/२०/१६

Boats

Boats

I met her first time when we went to Das uncle. My Father and Das uncle were playing chess. She brought over coffee and some snacks for us. Bittu was sick so Mother and him did not come with us. If he would have been there then we would have either played with something or at least fought over something. We would have killed the time. But since I was alone, I got bored.

Then she took me to her room. On a table there were many paint bottles and brushes. And the walls were all covered with paintings. Most of the paintings had boats in them. Blue skies, mountains, blue-green water, water lilies, a pair of ducks and boats. Sometimes a lot of them floating on waves in a sea or an ocean, other times just a single boat on a lake.

“Did you paint these?” I asked.

“Yes” She said.

“You only know how to draw boats?”

She smiled. “No, I can draw a lot of other things. But I mostly love to draw boats”

“Why?”

“A boat floating on the waves in the water. How great it must feel to sit and sway in it. As if you are in your mother’s arms. You can use the oars if you feel like it or just let the wind take you somewhere on its own. Who knows what shore you may reach, what you may see. Will you come with me?

“I don’t know. Daddy may scold me.”

“Ok, then. But could you at least come with me so we can let the boats flow in rushing rainwater? When I was small, whenever it rained I used to make boats and send them floating on water and running after them. They were just paper boats. After going a little far they used to stop, getting stuck somewhere and after going in circles couple of times, they used to drown away. I used to cry a lot and Mummy would have a hard time pacifying me”

“It’s no big deal, you can just make another one.” I said.

“Will you make some for me?”

“Yes,  Sure. Give me some paper. But it’s not yet time for rain so we can’t float them in rainwater.”

“Then we will wait for the rains to come……”

She gave me a nice colorful square paper. I folded it twice making it into a boat and gave it to her.

“Wow, beautiful. It’s so nice. Make some more for me when you come next time.”

Then Daddy called and we started for home. I looked back and saw her standing outside the door, with the boat in her hand.

After that we went to their home many times. Sometimes Gandhekaka used to come as well with his dog named Chinku.  When Father and Das Uncle were playing chess, Gandhekaka made me play with him. Maybe he wasn’t as good of a player as Father or Das Uncle. She used to take Chinku out. He was very fond of her and used to play with her a lot.

Every time I used to make some boats for her that I had learned from others. Except for a little difference most of them were all alike but they had different names such as bambi boat, anchor boat, sail boat. She always showed surprise and amazement with wide eyes when I showed her how to make those boats and she then used to keep them on a shelf. All the boats I gave her were neatly lined up on the shelf. There were also many new paintings on the wall, with some boats very much like the boats I had made. At least that’s what I imagined.

Sometimes we used to play a game. We used to pretend that we were in a boat and with closed eyes imagine what all we were seeing as we floated by. We used to describe in rich details flower gardens, orchards, jungles with animals and weird, scary beasts, tiny villages and big towns. It was a lot of fun to play that game.

Once we went over and I saw a beautiful boat made of wood, with delicate, exquisite carving on it. It was on the same shelf where my boats were sitting, occupying the center most space. I asked her who gave it and she said someone gave it to her as a birthday gift.

“One of the girls from your childhood?” I asked

She smiled “No, a new friend who is a man. Just like you. But no one knows about him. It’s…..our secret and now only you know it. Don’t tell anyone yet. You won’t, right?”

I just shook my head saying I won’t. But all the time I kept looking at that boat. My paper boats looked so simple and childish aside that wonderful boat.

Not too long after that they all came to us for dinner. Gandhekaka also came with Chinku. Bittu said she was get married and going somewhere far off to another country. He always overhears other people’s conversations and keeps telling everyone about it.

Everyone was speaking a lot with each other. She also talked a lot, more than usual and louder than other times I thought. She even played with Chinku. But she didn’t speak with me. In fact I didn’t say much to anyone. Only when Das uncle asked me one question twice, she said, ”Daddy, You are a bit too much”. When they were ready to go, everyone went to the door to say goodbye. She hugged and waved a lot and kept saying “Bye Uncle, Bye Aunty, Bye Bittu, Bye Chinku”. Then she didn’t say anything and just left.

After a while Father again took me to Das Uncle but she had left the country by then. Uncle said there was something for me in her room. I went and saw that all pictures on the wall and the paint bottles and brushes on the table were gone. There was a box on the table. I opened the box and saw the wooden boat and a pack of color papers, new and unopened. I glanced at the shelf and saw that it was empty.

Once we came home, I kept the box in the lower shelf in my room and kept some of my old story books on top. Bittu likes to play a lot but he isn’t that interested in reading.

That year it did not rain until very late in the season. And when it did, there were only some weak showers. The water never gushed and flowed strongly. The pack of color papers remained unopened. No boats were made. But I know how to make a lot of boats, bambi boat, anchor boat, sail boat and a normal boat……

Suresh Nair

6/26/2016

(This story is based on a Marathi poem “Hodya” written by Hemant Govind Joglekar. The poem is beautiful, evocative and abstract. I tried to fill the gaps with an imagined narrative, weaving a story together, while still trying to keep the full essence of the poem intact.)

होड्या (Hodya)

बरचसं काही वाचनात येतं, पण त्यातलं काहीच एकदम चटकन मनाला भावतं. इतक्यात वाचनात आलेल्या दोन कविता माझ्या मनात एकदम खोल घर करून राहिल्यात. एक म्हणजे बोरकरांची "संधीप्रकाशात" आणि दुसरी हेमंत गोविंद जोगळेकर यांची "होड्या". हेमिंग्वेच्या लघुकथा व त्याचं लेखनतंत्र  वाचताना "Iceberg Theory " बद्दल वाचलं होतं. उघड उघड अगदी मोजक्या गोष्टीच मांडायच्या, पण बरचसं अनुत्तरीत तरी उकल करता येण्याजोगं  ठेवायचं. "होड्या" मला तशीच वाटली. इथे मी त्या iceberg चा पाण्याखालचा भाग कसा असेल याचं एक कल्पनाचित्र मांडलंय. मला स्वतःला अजून एक - दोन तरी वेगळी चित्र दिसतायत. कुणाला कदाचित आणखी दिसतील.

 होड्या

 दास अंकलकडे आम्ही पहिल्यांदा गेलो तेव्हा ती भेटली. बाबा आणि दास अंकल चेस खेळत होते. तिनं कॉफी आणि फरसाण दिला. बिट्टूला बरं नव्हतं म्हणून तो आणि आई घरीच होते. तो असता तर आम्ही काहीतरी खेळलो असतो नाहीतर एकमेकांशी भांडलो तरी असतो. वेळ गेला असता. पण मी एकटाच होतो म्हणून कंटाळलो. 

मग तिने मला तिच्या खोलीत नेले. टेबलावर खूपश्या  रंगाच्या बाटल्या  आणि  पेंटिंगचे ब्रश होते. आणि भिंतीवर सगळीकडे चित्रं होती. बऱ्याचश्या चित्रात होड्या होत्या. निळं आकाश, डोंगर, हिरवं - निळं  पाणी, कमळं, कधी बदकाची जोडी  आणि होड्या. कधी समुद्रावर एकदम खुपश्या तर कधी नदी किंवा तळ्यात एकटीच होडी. 

"तू काढल्यास?" 

"हो" 

"तुला फक्त होड्याच काढता येतात का ?" 

ती हसली "नाही, बाकी सुद्धा काढू शकते . पण मला होड्या खूप आवडतात " 

"का?" 

"पाण्याच्या लाटेवर झुलणारी होडी. त्यात बसून तरंगायला किती छान वाटतं. आईच्या कुशीत असावं तसं. हवं तर वल्हव वापरायचा नाहीतर वारा घेऊन जाइल तिथे जायचं. कधी कुठला किनारा लागेल, काय दिसेल कुणी सांगावं. तू येशील माझ्याबरोबर ?" 

"माहित नाही. बाबा रागावतील " 

"ठीक आहे. पण माझ्याबरोबर पावसाच्या पाण्यात तरी कागदाच्या होड्या सोडशील ना ? लहानपणी पावसाच्या सरी आल्या कि मी होड्या करून वाहत्या पाण्यात सोडायचे आणि तिच्यामागे धावत जायचे. कागदीच त्या, फार लांब जायच्या नाहीत. मग थांबून, गटांगळ्या खात त्या बुडाल्या कि मी खूप, खूप रडायचे. मम्मीला  मला समजावता समजावता नाकीनऊ यायचं " 

"त्यात काय, दुसरी करायची" 

"तू देशील करून ? " 

"हो, देईन कि. कागद दे. पण आता पावसाळा नाहीये म्हणून पावसात सोडता नाही येणार " 

"मग आपण पावसाची वाट बघूयात.. .” 

तिने एक छान रंगीत चौकोनी कागद दिला. तो दोन वेळा दुमडून मी होडी केली आणि तिच्या पुढे धरली. 

"वा. सुरेख. किती छान केलीस. पुढच्या वेळी येशील तेव्हा आणखी करून दे " 

मग बाबांनी हाक मारली आणि आम्ही निघालो. मी वळून पाहिले  तेव्हा तिच्या हातात ती होडी होती. 

त्यानंतर बऱ्याच वेळा आम्ही त्यांच्याकडे गेलो. कधी कधी त्यांच्या चिंकू कुत्र्याला घेऊन गंधेकाका सुद्धा यायचे. बाबा आणि दास अंकल चेस खेळायला लागले कि गंधेकाका मला त्यांच्या बरोबर खेळायला घ्यायचे. ते बहुतेक बाबा आणि अंकल इतकं चांगलं खेळत नसावेत. ती चिंकुला बाहेर घेऊन जायची. चिंकु तिच्यासोबत खूप छान खेळायचा. 

दरवेळी मी कुणाकुणाकडून शिकून घेतलेल्या वेगवेगळ्या होड्या करून तिला द्यायचो. थोड्याफार फरकाने त्या सर्व सारख्याच होत्या पण नावे मात्र वेगवेगळी - बंबी होडी, नांगरी होडी, शिडाची होडी. ती मात्र एकदम डोळे मोठे करून आनंद झाल्याचं दाखवायची आणि शेल्फ वर ठेवायची. मी दिलेल्या सर्व होड्या एका शेल्फ वर नीट मांडून ठेवल्या होत्या. भिंतीवरदेखील नवीन नवीन चित्रं येत होती, काही चित्रात मी केलेल्यासारख्या होड्या होत्या असं मला वाटलं. 

कधी कधी आम्ही केलेला एक खेळ खेळत असू. डोळे मिटून दोघे होडीत बसलोय अशी कल्पना करायची आणि आजूबाजूला जे काही दिसतंय ते सांगायचे. कधी फळाफुलांच्या बागा, कधी जंगल, प्राणी, राक्षस, कधी मोठं शहर, असं खूप काही भरभरून सांगायचो. हसायचो. एकदम मजा यायची. 

एकदा मी गेलो तर तिच्याकडे एक सुंदर लाकडाची, नाजूक कोरीव काम केलेली होडी दिसली. माझ्या होड्या ज्या शेल्फवर होत्या त्यात सर्वात मध्ये ती होती. मी विचारलं तर म्हणाली तिच्या वाढदिवसाला कुणीतरी भेट म्हणून दिली. 

"मैत्रिणीने दिली ?" 

ती हसली "नाही मित्राने दिली. तुज्यासारखाच माझा एक खूप चांगला मित्र आहे. पण इतर कुणाला माहित नाही. आमचं…. आणि आता आपलं गुपित आहे ते. कुणाला सांगू नकोस. नाही ना सांगणार ? " 

मी मान हलवली "नाही सांगणार ".  पण माझं लक्ष त्या होडीकडेच होतं. तिच्या शेजारी माझ्या कागदी होड्या अगदी साध्या वाटत होत्या. 

नंतर जवळ जवळ लगेचच ते सगळे आमच्याकडे जेवायला आले. गंधेकाका सुद्धा चिंकुला घेऊन आले होते. बिट्टू म्हणाला तिचं लग्न ठरलंय आणि ती परदेशी जाणार आहे म्हणून बोलावलंय. तो नेहमीच कुणाचं काहीतरी ऐकतो आणि सगळ्यांना सांगत असतो म्हणा. ते आले तेव्हासुद्धा तोच सांगत आला कि ती चालवत आली होती म्हणे गाडी. 

सगळे एकमेकांशी खूप बोलत होते. ती सुद्धा सगळ्यांशी चिक्कार बडबडली, नेहमीपेक्षा जरा जास्तच जोरात बोलत, हसत होती. चिंकुशी सुद्धा खेळली. पण माझ्याशी नाही बोलली. मी फारसं बोललोच नाही काही कुणाशी. फक्त दास अंकलनी दोनदा एकच प्रश्न विचारला त्याचं उत्तर दिलं. ती शेजारीच होती, आणि फक्त म्हणाली " पप्पा, तुम्ही कमालच करता !". ते निघाले तेव्हा दारापर्यंत सगळेच गेलो. ती सगळ्याना बाय करत होती "बराय अंकल, बराय ऑन्टी, टाटा बिट्टू, टाटा चिंकू " नंतर म्हणालीच नाही काही. 

काही दिवसांनी बाबा पुन्हा दास अंकलकडे घेऊन गेले तोस्तोवर ती गेली होती. अंकल म्हणाले माझ्याकरता काहीतरी दिलंय, तिच्या खोलीत आहे. मी गेलो तर रंगाच्या बाटल्या आणि ब्रश असायचे त्या टेबलावर फक्त एक बॉक्स होता. त्यात ती लाकडी होडी होती आणि रंगीत कागदांचा एक गठ्ठा. मी शेल्फ वर पाहिलं तर तो मोकळा होता. 

घरी येउन तो बॉक्स मी माझ्या खोलीत कपाटाच्या खालच्या कप्प्यात ठेऊन दिला. त्यावर माझी जुनी गोष्टीची पुस्तकं वगैरे ठेवली. बिट्टूला खेळ आवडतात, तो फारसा वाचत नाही. 

त्यावर्षी खुप उशिरापर्यंत पाउस पडला नाही. पडला तोही अगदी थोडा जेमतेम, भुरभुरा. पाणी जोरात वहायलंच नाही. रंगीत कागदांचा गठ्ठा न उघडता तसाच राहिला. होड्या केल्याच नाहीत. पण मला पुष्कळ होड्या येतात, बंबी होडी, नांगरी होडी, शिडाची होडी आणि साधी होडी……

सुरेश नायर

३/१८/१६

(ब्लॉग वर हे प्रसिद्ध करायच्या आधी 'होड्या' कवितेचे कवी श्री. हेमंत गोविंद जोगळेकर यांची परवानगी घेतली होती. त्याबद्दल त्यांचे मनपूर्वक आभार)

ट्रीटमेंट ट्रीटमेंट

Treatment

धरलाय तिने आज अबोला, न बोलता दे टोला

Silent Treatment Silent Treatment

पूर्णपणे दुर्लक्ष, नाही नुसताही एक कटाक्ष

Blind Treatment Blind Treatment

ऐकून हाक माझी, जाते खोलीत आतल्या ती

Deaf Treatment Deaf Treatment

करपून जरी गेला भात, जेवताना तोच ताटात

Hot Treatment Hot Treatment

शिळी आमटी फ्रिजमधून, तशीच आली वाटीतून

Cold Treatment Cold Treatment

सांगू कुणा, शोधू कुठे, असेल ना यावर

Some Treatment? Some Treatment?

पण ज्याला विचारतो तो म्हणतो बापडा

No Treatment! No Treatment!

सुरेश नायर

३/२०/१६

जाईन दूर गावा - आरती प्रभू

आरती प्रभू यांची एक माझी खूप आवडती कविता. आयुष्यात मी लावलेली पहिली चाल या कवितेला सुचली. बागेश्री रागावर आधारित ही चाल या कवितेच्या भावाला समर्पक आहे असे मला वाटते (हीच चाल वापरून केलेली माझी स्वतंत्र शब्दरचना 'नाही मनास आता' या ब्लॉगवर आहे)

तेव्हा मलाच माझा वाटेल फक्त हेवा

घरदार टाकुनी मी जाईन दूर गावा

पाण्यात ओंजळीच्या आला चुकून मीन

चमकून हो तसाच गाण्यात अर्थ यावा

शिंपित पावसाळी सर्वत्र या लकेरी

यावा अनाम पक्षी स्पर्शू मलाच यावा

देता कुणी दुरून नक्षत्रसे इशारे

साराच आसमंत घननीळ होत जावा

पेरून जात वाळा अंगावरी कुणी जो

शेल्यापरी कुसुंबी वाऱ्यावरी वहावा

तारावरी पडावा केव्हा चुकून हात

विस्तीर्ण पोकळीचा गंधार सापडावा

तेव्हा मलाच माझा वाटेल फक्त हेवा

घरदार टाकुनी मी जाईन दूर गावा

आरती प्रभू

नेसूनी पैठणी वाट पाहते

कल्पना  करा मराठी फौज मोहिमेवर गेली आहे. दिवस, आठवडे, महिने लोटतात. मग बातमी येते कि मोहीम फत्ते झाली. सगळीकडे आनंदी आनंद. इतके दिवस थरथरणाऱ्या  हातांनी कपाळी कुंकू लावणाऱ्या स्त्रिया आज ठेवणीतली पैठणी घालून, डोळ्यात तेल लावून वाट पाहतायत. 

हे composition पटदीप रागावर आधारित आहे. काहीशी लावणीच्या अंगाची चाल, मध्ये कोरस. पटदीप हा एक करुण, विरही भावाचा राग. 'मर्मबंधातली ठेव ही', 'मेघा छाये आधी रात' किंवा हिराबाई बडोदेकर यांच्या आर्त स्वरातील 'पिया नाही आये'  बंदिश, ही या रागातली काही ठळक उदाहरणे.   

नेसूनी पैठणी वाट पाहते दारी

अजून का न आली परदेसाहून स्वारी

(टपटप टपटप टापा टाकीत, दौडत घरच्याकडे

दरी खोऱ्या अन कडे-कपारी, भेदीत जाती पुढे

धुळीचे वादळ मागे उडे)

पाहिली न कधीची पडछायाही त्यांची

संपेल अशी ही रात्र कधी अवसेची

जीव झुरतो पाहण्या चंद्र पुन्हा आकाशी

(तड तड तड तड वाजत उठती, ताशे अन चौघडे

गुड्या तोरणे सडा अंगणी,जरीपटका फडफडे

भरून आनंद आज चहूकडे)

थोपविण्या गनीमा गेले मुलुखापार

फडकवला झेंडा भगवा अटकेपार

घरी येता वाहीन, ओवाळून जीव पायी

सुरेश नायर 

२/२०१६

ही कविता गीतरुपात ऐकण्यास इथे क्लिक करा 

कधी घ्यावे कधी द्यावे

कधी घ्यावे, कधी द्यावे

गुलाबाचे फुल

रुजवावी नवी जुनी

मनातली भूल

असूनही परिचित

कुणाचे पाऊल

रोमांचावे अंग अंग

लागता चाहूल

असताना नजदीक

आनंद संमुळ

नसताना जीव व्हावा

भलता व्याकुळ

मध्ये जसा बिंब मी,
तू भोवती वर्तुळ

अवघ्याची संसाराचे

होतसे गोकुळ

सुरेश नायर
(२/२०१६) 

Flowers

Every day I wear the same garland

Of fathomless pain around my neck

Made of flowers you once gave me

One, two or a handful at a time

They were really flowers back then

Fragrant, colorful, delicate in my palms

That gave vivid pleasure to my senses

And a blissful, lulling peace to my mind

Now they are like hard, heavy stones

A burden that I can just barely carry

Lighter in the distractions of the day

But heavier in the loneliness of night

I know it may be too much to expect

For you to give me fresh flowers again

But could you just, if only once, gift me

Some withered leaves and dried flowers?

Joyfully I will carry them around all day

And use as a pillow while resting at night

When it’s time to take my final leave

They can rest with me, ever and after

Suresh Nair
6/3/2016

निशब्द रानात

निर्वाण

गेले हुंदके आटून, जनही गेले विरून

थोडा उरलो मी मागे, इथे राखेत अजून

नाही यावयाचे कोणी, नाही जावयाचे कोठे

वाट पाहायची राख, जाता मातीत विरून

कसे शांत शांत वाटे, निर्वाणीचा हा एकांत

योग्य वेळ ही स्वतःशी, घ्याया संवाद साधून

काही वाद आपल्याशी, जरा आठवांची सैर

वाटे करावी जराशी, गोळाबेरीज बसून

मग वाटले कशाला, काय त्याचा उपयोग?

शून्य उत्तर शेवटी, किती वजा शून्यातून

सत्य जाणियले आता, घडीभरचा प्रवास

मुक्त झालो मी अखेर, घ्याया निरोप इथून

तोच अनाम एक पक्षी, अंग माखतो राखेत

मऊ पिसामध्ये त्याच्या, जातो मीही सामावून

एक घेऊन भरारी, पक्षी जाय दिगंतरा

मीही जातो त्याच्यासवे, आल्या गावी परतून

सुरेश नायर

 १/२०१६

गाठ

गालिबचा एक सुन्दर शेर आहे " मत पूछ के क्या हाल है मेरा तेरे पीछे, तू देख के क्या रंग है तेरा मेरे आगे". 

याचं रुपांतर करताना सहज एक पूर्ण गजलवजा कविता झाली

गाठ

या आल्याड मी उभा, त्या पल्याड तू उभी,

उंबरा पाहे धरू त्या, ढाळणाऱ्या चौकटी,

पुसू नकोस मी कसा, राहिलो तुझियाविना

बघ जरा स्वतःस तू, आहे कशी माझ्याविना

एकमेका विचारण्याचे, प्रश्न जरी उरले किती

काय असतील उत्तरे, वाटे परी मना भीती

पापण्यांनीच दे निरोप, शब्द राहूदे मुकेच

थरथर ओठावरी तव, सांगते आहे बरेच

गाठ घडली, योग होता, आणखी काही नव्हे

पाऊले वळता उडाले, अंगणातील बघ थवे

सुरेश नायर

 १/२०१६

नाही मनास आता

ही कविता गीतरुपात ऐकण्यास इथे क्लिक करा 

नाही मनास आता, आनंद वा विसावा

छळतो क्षणाक्षणाला, दोघातला दुरावा

मिटलेल्या पाकळीत, कोंडून राही गंध

वाटे कळीस आधी, बागेत भृंग यावा

गुंफून वेदनेत, घुमतात सूर माझे,

झंकारतील जेव्हा, तू छेडशील तारा

साराच आसमंत, जातो आता विरून,

व्योमात मी बुडाले, नाही कुठेच अंत,

अस्तित्व ना, न प्राण, मी अणुमात्र बीज

होऊनी ये प्रकाश, जागून श्वास यावा

(चाल - बागेश्री रागावर आधारित )

सुरेश नायर 

(१२/२०१५)

धुंद वाटेवरी

आयुष्य म्हणजे वाटेवरचा एक प्रवास. मुक्काम प्रत्येकाचा एकच. पण प्रवास मात्र प्रत्येकाचा निराळा. आपापल्या वाटेवर पावले टाकीत आपण जात असतो. कुणाकडून बरेच काही घेतो तर कुणाला थोडे काही देतोही. रिकाम्या हाती सुरु झालेला हा प्रवास, शेवटी रित्या हातीच संपतो. वाटेवरच्या पाउलखुणा देखील, कालांतराने मिटून जातात. मग या प्रवासाचं प्रयोजन काय ? वाटेवरून कळत नकळत तुम्ही काहीतरी पेरीत जाता. आणि जिथे पेरणी आली तिथे आपसूक उगवणी आलीच.

ही कविता गीतरुपात ऐकण्यास इथे क्लिक करा 

धुंद वाटेवरी पेरीत जावे तराणे

जाता मिटुनी खुणा पावलांच्या

मागे उरावे गाणे

हा देश, हा गाव, हा कुंद वारा

तो  सूर्य, तो  चंद्र, तो शुक्रतारा

मी चालतो वाट इथली नव्याने

सारे आहे पुराणे

ओंजळ पुरेशी, झोळी कशाला,

घ्यावे कुणाचे, द्यावे कुणाला

प्राशीत जावे वाटेवरी या

आहेत जे  नजराणे

आलो कुठोनी, जाणार कोठे 

इवला प्रवास, अन प्रश्न मोठे 

वाटा निराळ्या जुळतात जेथे

सुटतील तेथे उखाणे

सुरेश नायर (१२/२०१५)

एका अज्ञाताचा हात

न सखा तो, न बंधू

न माता ती, न तात 

असे जगाच्या पाठीशी 

एका अज्ञाताचा हात 

येते उधळीत प्रभा 

रंग सोन केशरी 

नक्षी ओढतो कुंचला 

एका अज्ञाताचा हात 

येते वाऱ्याची लकेर 

पाने- फुले धरी फेर 

धून उठे वेणूवरी 

एका अज्ञाताचा हात 

पहाटेस भूपाळी 

रात्री अंगाई गीत 

थोपटीतो हलकेच 

एका अज्ञाताचा हात 

देतो मातीला आकार 

घडा घडतो, मोडतो 

चाकावर निरंतर 

एका अज्ञाताचा हात

नोवेंबर, २०१५ 

रात्र आहे अशी

रात्र आहे अशी अंधारलेली

चंद्र आहे कुठे दडलेला

भास होती मला तू इथेची कुठे

अन तरीही कुठे सापडेना 

हाय मोडू नको तू दिलेली, 

वचने आजच्या मिलनाची

दाह अंतरीचा साहवेना, रात्र आहे….. 

सांग झेलू कसे घाव मी हृदयी, 

सांग साहू कशी वेदना ही उरी 

धीर सावरता सावरेना, रात्र आहे….. 

रात्र दाटून येई जशी भोवती, 

ज्योत आशेची होतेय मावळती 

पण तरीही पुरी वीझवेना, रात्र आहे…

सुरेश नायर 

१/२०१५ 

झाडावर बसले किती हे पक्षी

अळवावरचा थेंब

बागेमधला बाक एकला

Photo Credit: Madhura Chitnavis-Marathe

चिऊताई तू

 

तण तण

 

जाना तो था